พระเจ้าหินทิพย์

โครงการวิจัยประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมชุมชนโบราณเวียงห้าวและเมืองพาน
<!--[endif]-->

“พระเจ้าหินทิพย์เวียงห้าว” : ข้อมูลใหม่ “พระพุทธรูปหินทราย” ในเมืองพาน จ.เชียงราย

                                                                                                                                ชาญคณิต    อาวรณ์

           

            จากการสำรวจข้อมูลโบราณวัตถุสถานในพื้นที่ชุมชนโบราณเวียงห้าว ต.เวียงห้าว อ.พาน จ.เชียงราย พบหลักฐานงานช่างโบราณสำคัญชิ้นหนึ่งคือ พระพุทธรูปหินทรายหรือ “พระเจ้าหินทิพย์” วัดสันป่าหนาด  ช่างได้แกะสลักหินทรายที่ยังคงเหลือพนักพิงด้านหลังไว้เพื่อรองรับน้ำหนัก

“พระเจ้าหินทิพย์” มีรูปแบบศิลปะที่ช่างได้แสดงออกไว้คือ ประทับนั่งขัดสมาธิราบ พระหัตถ์แสดงปางมารวิชัย ครองจีวรห่มเฉียง แสดงชายสังฆาฏิเป็นแถบยาวพาดผ่านพระอังสาซ้ายและยาวลงมาถึงพระนาภี พระพักตร์แสดงเป็นรูปเหลี่ยมมน พระโขนงโค้งเป็นสันจรดกันลงมาเป็นสันพระนาสิก พระโอษฐ์และมุมทั้งสองข้างตวัดขึ้นเล็กน้อย พระเนตรมองตรง ปลายพระกรรณแหลม พระศกเรียบ (ไม่มีขมวดเม็ดพระเกษา) และอุษณีษะนูนเรียบมียอดเป็นต่อมกลมแหลม (ภาพที่ ๑ )

                จากรูปแบบศิลปะดังกล่าวข้างต้น มีประเด็นสำคัญที่น่าพิจารณาในมุมมองทางด้านประวัติศาสตร์ศิลปะ กล่าวคือ

ประเด็นแรก    การสร้างพระพุทธรูปด้วยเทคนิคการสลักหินทราย ซึ่งเป็นวัตถุดิบในท้องถิ่น สามารถเชื่อมโยงได้กับความนิยมในกลุ่มพระพุทธรูปหินทรายสกุลช่างพะเยา เราจึงสามารถเทียบเคียงรูปแบบศิลปะจากพระพุทธรูปหินทรายสกุลช่างพะเยา<!--[if !supportFootnotes]-->[๑]<!--[endif]-->    จากการพิจารณาพระพักตร์แสดงให้เห็นเส้นรอบนอกกรอบพระพักตร์ที่เป็นรูปเหลี่ยมมน (หรืออาจกล่าวได้ว่าคล้ายรูปไข่ที่ยาวรีมากขึ้น ) สันพระโขนงกับเส้นขอบเปลือกพระเนตรมีลักษณะยกตัวขึ้นเป็นแผ่นหนาโค้งลงมาจรดกันเป็นสันพระนาสิก สามารถเทียบเคียงได้กับพระพักตร์พระพุทธรูปหินทรายสกุลช่างพะเยาที่ได้รับอิทธิพลจากพระพุทธรูปศิลปะสุโขทัย หมวดสกุลช่างกำแพงเพชร<!--[if !supportFootnotes]-->[๒]<!--[endif]--> ตัวอย่างเช่น เศียรพระพุทธรูปหินทรายจากวัดศรีโคมคำ อ.เมือง จ.พะเยา เป็นต้น (ภาพที่ ๒)

นอกจากนี้ การทำพระโอษฐ์ให้มุมทั้งสองข้างตวัดขึ้นเล็กน้อย ก็เป็นลักษณะเฉพาะของพระพุทธรูปหินทรายสกุลช่างพะเยา (ภาพที่ ๓) และกรอบพระพักตร์ของพระเจ้าหินทิพย์เวียงห้าวยังสามารถเทียบเคียงกับพระพักตร์พระพุทธรูปสำริดพระเจ้ายุธิษฐิรราม จารึก พ.ศ.๒๐๑๙ ขุดพบที่วัดป่าแดงบุนนาค อ.เมือง จ.พะเยา<!--[if !supportFootnotes]-->[๓]<!--[endif]-->  (ภาพที่ ๒)ซึ่งเป็นหลักฐานสำคัญของอิทธิพลศิลปะสุโขทัย(พระพุทธรูปศิลปะสุโขทัย หมวดกำแพงเพชร) ในกลุ่มพระพุทธรูปหินทรายสกุลช่างพะเยา ทั้งนี้ต้องคำนึงถึงบริบทของประวัติศาสตร์ล้านนาในช่วงต้นพุทธศตวรรษที่ ๒๑ เมื่อมีการผกผันเปลี่ยนขั้วการเมืองระหว่างรัฐล้านนากับสุโขทัยและอยุธยา โดยที่พระเจ้ายุธิษฐิระ เจ้าเมืองพิษณุโลกขึ้นมาครองเมืองพะเยาภายใต้พระราชอำนาจของพระเจ้าติโลกราช กษัตริย์แห่งราชธานีเมืองเชียงใหม่<!--[if !supportFootnotes]-->[๔]<!--[endif]-->

ประเด็นที่สอง  การทำพระเศียรเรียบไม่มีขมวดพระเกศา และอุษณีษะนูนเรียบมียอดเป็นต่อมกลมแหลม ลักษณะดังกล่าวปรากฏเช่นกันในกลุ่มพระพุทธรูปหินทรายสกุลช่างพะเยา ตัวอย่างสำคัญคือ พระพุทธรูปวัดสันสลิด อ.เวียงชัย จ.เชียงราย เป็นต้น โดยมีข้อสันนิษฐานถึงที่มาว่า การทำพระเศียรและอุษณีษะเกลี้ยงเรียบนี้น่าจะเกี่ยวข้องกับรูปแบบพระเศียรของพระรัตนปฎิมาหรือพระแก้วมรกต<!--[if !supportFootnotes]-->[๕]<!--[endif]-->   อันมีลักษณะร่วมหรืออาจรับอิทธิพลการทำพระเศียรตามแบบพระพุทธรูปศิลปะลังกา(แบบโบโลนนารุวะ)ก็ได้<!--[if !supportFootnotes]-->[๖]<!--[endif]-->  หากเชื่อข้อสันนิษฐานนี้ “ พระเจ้าหินทิพย์เวียงห้าว” น่าจะเป็นการผสมผสานรูปแบบการทำพระเศียรเรียบเกลี้ยงแบบพระรัตนปฏิมา เช่นเดียวกับพระพุทธรูปกลุ่มวัดสันสลิด (แต่ควรเป็นรูปแบบหลังจากกลุ่มวัดสันสลิด เพราะพระพักตร์แบบสันสลิดนั้นแสดงลักษณะที่ต่อเนื่องจากพระพักตร์พระพุทธรูปแบบพระสิงห์)

เป็นที่น่าสังเกตว่า การทำพระเศียรเรียบเกลี้ยงนี้น่าจะได้รับความนิยมในกลุ่มเมืองพะเยาและหรือพื้นที่ใกล้เคียง ดังพบว่ามีการสร้างพระดุนนูนแผ่นทองจารึกวัดมพาพน เมืองพะเยา เป็นรูปปางมารวิชัยและแสดงพระเศียรเรียบเกลี้ยงเช่นกัน ตลอดจนเทคนิคการแกะสลักหินทรายที่ยังคงเหลือพนักพิงด้านหลังไว้เพื่อรองรับน้ำหนักก็ปรากฏเช่นกัน ดังตัวอย่างของพระพุทธรูปหินทรายจากวัดลี เมืองพะเยา<!--[if !supportFootnotes]-->[๗]<!--[endif]--> (ภาพที่ ๔ )

           

เมื่อประมวลหลักฐานและมุมมองทางประวัติศาสตร์ศิลปะ อาจสรุปได้ว่า “พระเจ้าหินทิพย์เวียงห้าว” มีการผสมผสานการทำพระเศียรเรียบเกลี้ยงแบบพระรัตนปฏิมา เช่นเดียวกับพระพุทธรูปกลุ่มวัดสันสลิด ในขณะที่พระพักตร์สามารถเทียบเคียงได้กับพระพักตร์พระพุทธรูปหินทรายสกุลช่างพะเยาที่ได้รับอิทธิพลจากพระพุทธรูปศิลปะสุโขทัย หมวดสกุลช่างกำแพงเพชร ตลอดจนมีลักษณะเฉพาะของพระพุทธรูปหินทรายสกุลช่างพะเยา คือ การทำพระโอษฐ์ให้มุมทั้งสองข้างตวัดขึ้นเล็กน้อย (และการทายางรักฉาบผิวไว้) หากจะกำหนดอายุก็ควรมีอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๒๑ หรือก่อนหน้านั้นเล็กน้อย

                “พระเจ้าหินทิพย์เวียงห้าว” นับเป็นพระพุทธรูปหินทรายที่ยงคงความสมบูรณ์ทางด้านรูปแบบศิลปะและงานช่างโบราณของเมืองพาน  และน่าจะสะท้อนภาพประวัติศาสตร์ศิลปะชุมชนโบราณเวียงห้าวช่วงราวพุทธศตวรรษที่ ๒๑ ในฐานะที่เวียงห้าวและเมืองพานอาจนับเป็นกลุ่มบ้านเมืองในเขตวัฒนธรรมร่วมลุ่มน้ำอิงตอนกลาง ในกลุ่มเวียงเทิง เวียงลอ เวียงจุน เวียงพะเยา <!--[if !supportFootnotes]-->[๘]<!--[endif]--> ซึ่งมีเครือข่ายการทำพระพุทธรูปหินทรายเช่นเดียวกับเมืองพะเยา และมีลักษณะร่วมทางรูปแบบศิลปะทั้งพระพุทธรูปหินทรายและพระพุทธรูปสำริด<!--[if !supportFootnotes]-->[๙]<!--[endif]-->

<!--[if !supportFootnotes]-->

---

<!--[endif]-->

<!--[if !supportFootnotes]-->[๑]<!--[endif]-->ศักดิ์ชัย สายสิงห์, “การศึกษารูปแบบพระพุทธรูปหินทราย สกุลช่างพะเยา,” ใน ประวัติศาสตร์สังคมและวัฒนธรรมเมืองพะเยา(กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์มติชน,๒๕๓๘),หน้า  ๑๘๐ – ๑๘๓.

<!--[if !supportFootnotes]-->[๒]<!--[endif]--> ศักดิ์ชัย สายสิงห์,เรื่องเดิม,หน้า  ๑๘๐ – ๑๘๓.

<!--[if !supportFootnotes]-->[๓]<!--[endif]--> ประชุมจารึกเมืองพะเยา(กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์มติชน,๒๕๓๘),หน้า  ๖๗ – ๖๘.

<!--[if !supportFootnotes]-->[๔]<!--[endif]--> สรัสวดี อ๋องสกุล,ประวัติศาสตร์ล้านนา,พิมพ์ครั้งที่ ๒ (กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง,๒๕๓๙),หน้า ๒๐๓.

<!--[if !supportFootnotes]-->[๕]<!--[endif]--> ศักดิ์ชัย สายสิงห์, “ ความสัมพันธ์ด้านรูปแบบระหว่างพระพุทธรูปหินทรายสกุลช่างพะเยากับพระแก้วมรกต,” เมืองโบราณ ปีที่ ๒๐, ฉบับที่ ๒ (เมษายน – มิถุนายน ๒๕๓๗),หน้า ๗๙ – ๘๑.

<!--[if !supportFootnotes]-->[๖]<!--[endif]--> พิริยะ ไกรฤกษ์, ศิลปะสุโขทัยและอยุธยา ภาพลักษณ์ที่ต้องเปลี่ยนแปลง ((กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง,๒๕๔๕),หน้า ๒๑๒.

<!--[if !supportFootnotes]-->[๗]<!--[endif]--> เกรียงศักดิ์ ชัยดรุณ,บรรณาธิการ, โบราณวัตถุและศิลปวัตถุในพิพิธภัณฑ์เวียงพยาว(วัดลี) (พะเยา : นครนิวส์การพิมพ์,๒๕๕๑),หน้า ๓๑.

<!--[if !supportFootnotes]-->[๘]<!--[endif]--> วราวุธ ศรีโสภาค, “ ชุมชนโบราณที่มีคู – คันดินล้อมรอบในเขตลุ่มน้ำอิง : การศึกษาเชิงภูมิศาสตร์การตั้งถิ่นฐานและความสัมพันธ์ในระบบโครงสร้างสังคมเมือง,” ( วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร,๒๕๓๑),หน้า ๔๒.

<!--[if !supportFootnotes]-->[๙]<!--[endif]--> อัญชลี สินธุสอน, “ พระพุทธรูปศิลปะล้านนาในลุ่มน้ำแม่อิง : ลักษณะเฉพาะสกุลช่าง” ( วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร,๒๕๕๒),หน้า ๑๒๓.